الکساندر خودزکو ناوانی، کنسول روس در گیلان درست در همین زمان در کتاب معروف خود در باره آن می نویسد :

(( مرکز کرگانرود آبادی هشتپر و والی آن بالاخان است که فرمانده قشون تالش محسوب می شود و سراسر این ایالت بطور موروثی به وی به تیول واگذار شده است . چهار دهه بعد نصرت اله خان سردار امجد نوه بالاخان در اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار عمارت اطاقسرا را با معماری اروپایی بنا نمود که نماد و سمبل هشتپر ( تالش فعلی ) گردید . هشتپر ( تالش فعلی ) و سایر مراکز حکومتی در تالش از ساحل دریا فاصله داشتند . به همین خاطر مراکز بازاری و بنادر کوچکی مانند : کرگانرود ، شفارود ، آلالان و حویق در مصب رودهای تالش ایجاد شدند که اهالی تالش از این طریق با بنادر روسیه داد و ستد می نمودند . بنابراین در قرن ۱۹ میلادی مراکز سیاسی و اقتصادی تالش از یکدیگر جدا افتادند و بهمین خاطر شهر تمام عیاری در این ناحیه شکل نگرفت از اینرو تا انقلاب مشروطه هشتپر ( تالش ) بعنوان مرکز سیاسی تالش از بازار ساحلی کرگانرود فاصله داشت . رابینو در این زمینه چنین می نویسد : (( …. بازار نزدیک دریا ، شامل ۶۰ دکان و در حدود ۱۵ کلیه چوبی است و محل اقامت خانها در هشتپر ( تالش ) می باشد . )) در سال ۱۲۸۶ بر اثر وقایع انقلاب مشروطه عمارت اطاقسرا و ابنیه پرامون آن به آتش کشیده شد و به حکومت خانهای کرگانرود پایان داده شد و هشتپر (تالش ) تا سه دهه بعد محلی متروکه بود . در عوض بازارهای ساحلی نقش اداری ناحیه را نیز به عهده گرفتند . بطوریکه در قانون تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶ بازار شفارود مرکز بخش خمسه طوالش گردید . پس از اشغال ایران بدست ارتش شوروی در جریان جنگ دوم جهانی ( شهریور ۱۳۲۰ ) روسها جاده ای بین انزلی ، آستارا از میان تالش احداث کردند تا بهتر تدارکات جنگی متفقین را از جنوب ایران به جبهه جنگ آلمان انتقال دهند . در این ارتباط ساختن پل بر روی کرگانرود در نزدیکی هشتپر (تالش ) موجب برتری موقعیت مکانی آن نسبت به بازار ساحلی کرگانرود گردید ، بطوریکه در طی ۴ سال بازار ساحلی کاملاً متروکه گردیده و ادارات دولتی آنجا نیز به هشتپر ( تالش ) منتقل شدند . بدنبال این تحول مرکز شهرستان خمسه طوالش که در ۲۲ مرداد ۱۳۲۳ به شهرستان تبدیل شده بود ، در ۱۸ آذر ۱۳۲۴ از شفارود به هشتپر (تالش ) منتقل گردید . زیرا شفارود در حاشیه جنوب شرقی شهرستان قرار داشت که با توجه به وسعت ، شکل و امتداد طولی طوالش پاسخگوی نیازهای اداری شهرستان جدید نبود . هسته اولیه شهر تالش از یک ردیف دکان و خانه های چوبی طبقه بالا و یا پشت آن تشکیل شده بود که در دو سوی پل امتداد جاده احداثی روسها مستقر شده بودند . اندکی بعد گسترش و تنوع فعالیت های بازار ، کوچه های مسگران و گلسرخ ( خیابان مولوی و خیابان شهید افزرازی کنونی ) را بوجود آورد و بتدریج بافت شهری در امتداد جنوبی جاده و به سمت شرق گسترش یافت بدین ترتیب بود که هسته اولیه شهر جدیدی بنام هشتپر (تالش ) بوجود آمد . و در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مرکز شهرستان تالش رسماً به هشتپر ( تالش ) انتقال یافت و نخستین فرماندار تالش به نام شمس امیری بعنوان فرماندار این شهر تعیین گردید .

موقعیت جغرافیایی :
تالش سرزمین پرشکوه و نازنینی است که دست روزگار ، مانند پهلوانان تراژدی ، بزرگترین عزّت ها و گرانبارترین مشقت ها را بر آن آزموده است . امروز چون بر این سرزمین اهورایی پای می نهیم ، آن را بسانی می بینیم که بر گذشته پرشکوه خود غبطه و غصه می خورد ولی به محض آنکه پای در دشت و چمنزارهای آن می نهیم ، جلال و جبروت و شوکت دیروز آن فرا یادمان می آید . از یک سو ، دشت پهناور << آق اولر >> را می بینید که بر گرداگرد آن کوههای زیبای تالش ، بسان دلبران طناز و سروناز دست در دست هم داده و به دور آن حلقه زده اند و در سویی دیگر تپه ماهورهایی را می بینی که سر بر بالین ناز بالش کوههای تالش نهاده و به خوابی هزار ساله فرو رفته اند و خیال برخاستن ندارند . تالش از نخستین ساکنان نجد سرزمین پهناور ایران ، پیش از آمدن آریایی ها بوده اند و این نکته ای است که اکثر ایران شناسان در مورد آن اتفاق نظر دارند . اگر در تاریخ به کندوکاو بپردازیم ، ردپای تالشان را در نبردهایی که کوروش برای کشورگشائی کرده می بینیم ، رشادت و مهارت زوبین اندازان تالش تا آن حد بود که کوروش در هر جنگی که در پیش داشت از جنگاوران دلاور تالش استمداد می طلبد . امروز پیش از هر زمان دیگر بر ما معلوم گشته است که پیشینه تاریخی و تمدن تالش در منطقه ای بسیار وسیع تر از آنچه ، امروز نام تالش را بر خود دارد ، اطلاق می شده است . در باره حدود جغرافیای تالش ، همینقدر می توان گفت که از حد شمال به آستارا ، جنوب به رضوانشهر ، از شرق به دریای خزر و از غرب به اردبیل و خلخال محدود بوده و با وسعتی حدود ۶/۲۲۱۵ کیلومتر مربع بین ۵۵ – ۴۸ درجه طول شرقی و ۴۸ – ۳۷ درجه عرض شمالی در غرب دریای خزر و شمالغربی و ساحلی و در دهانه دره کرگانرود قرار دارد ، بطوریکه پیشکوههای جنگلی رشته کوههای تالش از شمال غربی کوه ناله بند و هره دشت و در جنوب غربی کوه سیاه داران بر شهر اشراف دارند . عرض جلگه ای در این مکان حدود ۶ کیلومتر میباشد . ارتفاع شهر از سطح دریاهای آزاد ۵۴ متر است که بعلت مجاورت با کوهستان و نزدیکی به دریا در مرز آب و هوای معتدل و مرطوب و مدیترانه ای واقع شده است . میانگین بارش سالانه ۱۱۱۱ میلیمتر و تبخیر سالانه ۶۷۱ میلیمتر محاسبه شده است . شهرستان تالش بر اساس نتایج آخرین طرح آمارگیری جمعیت در سال ۱۳۷۵ با وسعت شهری آن زمان و با احتساب نرخ رشد دارای تعداد ۴۲۳۶۷ نفر جمعیت شهری و ۱۳۲۳۴۸ نفر جمعیت روستائی می باشد . گویش مردم تالش ، تالشی است و از زمانهای دور به این زبان تکلم می کنند . زبان تالشی بیشتر از زبان فارسی به زبان پهلوی قدیم ( زبان ایرانیان باستان ) نزدیک است .

اولین کسی که در منطقه شمال ایران به تحقیقات باستان شناسی پرداخت ” ژاک دمرگان ” فرانسوی است. وی که مدت ها در نواحی ساحلی جنوب دریای مازندران تحقیق می کرد، حاصل مطالعات خویش را در مورد تالش تحت عنوان تحقیقات باستان شناسی هیأت علمی فرانسه به چاپ رساند. حفریات وی به همراه برادرش هانری در حوالی سال های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۲  در مناطق تالش و نقاط همجوار آن در خاک آذربایجان انجام شد.
جستجوهای اینان در مناطق شرق آذربایجان و اطراف شهر نمین و ناحیه تالش در گورستان های پیش از تاریخ نواحی حسن زمینی ، شیر شیر ، دوخالیان ، آق اولر ، قیلاخانه ، لرداغی ، وجالیک ، تاش کپرو، خواجه دودکپرو و گورستان های باستانی ناحیه نمین انجام شد.
در نتیجه این عملیات و جستجو ها مشخص شد که قبور گورستان های این مناطق به صورت دخمه یا “تومولوس” است که در فارسی به آن “گورکان” می گویند . قسمت عمده ای از این گورستان ها مورد تجاوز عتیقه جویان قرار گرفته بود و از قبور دست نخورده ، اشیایی مانند ظروف سفالین به رنگ سیاه و قرمز و خاکستری بدون نقش و اشیای فلزی محدودی از جنس برنز و آهن به دست آمد. از آثار دیگر کشف شده ، وسایل زینتی و نیز زیورآلات طلایی و نقره ای مربوط به زنان بود.
با بررسی آثار به دست آمده می توان آنها را متعلق به عصر برنز جدید یا آهن قدیم دانست. این منطقه احتمالاً قلمرو اقوام “کادوسی” بود و نوع قبور آنها با آرامگاه سکاییان و سنت تدفین این قوم تشابه دارد.
در کاوش های باستان شناسی سال ۱۳۷۹ در محوطه مریان ، آق اولر ، توجه هیأت اعزامی روی گورستان شماره دو معطوف شد.
طی این کاوش ها بخشی از گورهای چهار چینه ی گورستان که با تراکم فوق العاده ای در کنار هم قرار داشتند ، به دست آمد. با کشف تعدادی گور حاوی اسکلت انسانی و آثار سفالی و مفرغی همچون ظرف ، سلاح ، اشیای تزیینی و … متعلق به دوره هزاره یکم پیش از میلاد مسیح ، کار مطالعات انسان شناسی و آسیب شناسی و باستان شناسی بر روی این آثار آغاز شد.
در یکی از گورهای کاوش شده ، پیکر یک زن به دست آمده که در دست آن ، یک زره جنگی قرار داشت. محمدرضا خلعتبری ، سرپرست هیأت کاوش ، معتقد است که دلیل برجای ماندن اسکلت ها پس از سالیان دراز دراین گورستان ، قلیایی بودن خاک این منطقه است. در تمامی گورهای کاوش شده ؛ در کنار پیکر افراد مدفون ، اشیایی همچون ظروف سفالی و مفرغی ، ابزار و ادوات جنگی ، وسایل تزیینی و آیینی ( همچون گردنبند ، دست بند و …. ) به دست آمده است ، که این امر نشان دهنده رواج نظریه اعتقاد به زندگی پس از مرگ در میان این مردمان در حدود سه هزار سال پیش از این است.

جاذبه های گردشگری  و  تاریخی

اولین سورتمه گیلان ، پارک جنگلی گیسوم ، سواحل زیبای گیسوم ، مناطق ییلاقی سوباتان ، ناوان ومریان و تنده وین ،   خلخال ،  ، کاخ قشلاقی و ییلاقی نصر الله خان (سردار امجد) ، حمام قدیمی آق اولر ومریان مناطق باستانی تولودزگاه وناوان.

زیارتگاه ها و اماکن مذهبی

بقعه شاه میلرزان ، بقاع آقا سید احمد نال تربه ، سلطان سید سیاه علم خاله سرا از نوادگان امام موسی کاظم ( ع).